Dit leestraject is amusanter dan de titel doet vermoeden. Kijkt u maar eens hieronder bij de links, welke onderwerpen u kunt verwachten.
Die godsbewijzen lopen meestal als volgt. De aandacht wordt gevestigd op iets in de schepping wat bijzonder mooi, complex of doelmatig is. Vervolgens wordt gezegd dat zoiets toch onmogelijk door toeval zou kunnen bestaan, en dat er dus een intelligente ontwerper achter moet zitten. In deze tekst wordt die niet God genoemd, maar de Schepper, de Ontwerper e.d. Soms is het betoog: wat fijn dat het is zoals het is; het had ook veel slechter, lelijker of onpraktischer kunnen uitpakken. Denkt u maar aan het moderne liedje: ‘Ik ben zo blij, ik ben zo blij, dat mijn neus van voren zit en niet opzij.’ Of het gaat volgens de uitspraak van Henry Monnier: ‘Wat is de natuur toch vooruitziend! Zij laat appels groeien in Normandië, wel wetend dat de inheemsen in die provincie alleen maar cider drinken’¹– maar nog zonder diens sarcasme.

Deze teleologische godsbewijzen (arguments from design) zijn bijeengebracht in het Arabische boekje, Kitāb al-i‘tibār fī al-malakūt, omstreeks 840 in Irak geschreven door de overigens onbekende christelijke auteur Djibrīl ibn Nūḥ al-Anbārī. Een bewerking ervan is bekender geworden onder de titel bekend als Dalā’il al-i‘tibār. Die versie wordt vaak toegeschreven aan al-Djāḥiẓ (gest. 868). De eerste (niet-kritische) uitgave verscheen in 1928 in Aleppo.

Is het godsbewijs niet allang uit de tijd? Jawel, maar in Amerika leeft het nog volop bij christenen die de evolutietheorie afwijzen, onder het etiket Intelligent Design. En in de islamitische wereld komt het conservatieven ook weer erg van pas, zodat het boekje steeds wordt herdrukt en ook in het internet zowel door Soennieten als door Sjiïeten in stukken en brokken wordt verbreid. De koran staat vol verwijzingen naar de tekenen Gods in de Schepping, zodat de ‘markt’ voor godsbewijzen nog heel lang gegeven zal zijn.

Waarom zit ik aan een boekje met zulke ouwe koek? Niet omdat ik alsnog het bestaan van God wil bewijzen, maar omdat het interessant is te zien hoe die teksten sinds de Oudheid hebben gecirculeerd en telkens herhaald en opnieuw bewerkt zijn. Deze christelijke tekst gaat terug op een traditie die nog bekend was met de Griekse Oudheid. Sporen van Xenophon en Cicero zijn erin terug te vinden, van de Presocraten en Aristoteles, maar ook betogen van een kerkvader als Theodoretus (393–±460). Het geheel is ooit in het Syrisch vertaald en in de taal van het pre-islamitische Iran, het Pahlavi, en van daaruit in het Arabisch. Hoewel de auteur heeft afgezien van het aanhalen van bijbelteksten en Jezus nergens genoemd wordt, waren er moslims die het boekje wel interessant vonden, maar in zijn oorspronkelijke vorm toch nog te christelijk, want er bestaan islamitische bewerkingen van, waarin de verwijzingen naar de Griekse Oudheid of het christendom zorgvuldig zijn verwijderd. Het werkje is ook interessant omdat het de mogelijkheid biedt om de overlevering van oude Griekse teksten in Arabische vertaling te volgen. Soms kan met behulp van een citaat in het Arabisch een gebrekkig overgeleverde Griekse tekst beter begrepen worden. En in elk geval wordt weer eens zichtbaar hoe de westerse cultuur in de loop der eeuwen een grote cirkel beschreven heeft: van Griekenland en Rome via Syrië en Irak naar Spanje en Sicilië, en vandaar naar het Middeleeuwse Europa. Waar de mensen vervolgens gingen doen alsof zij alles rechtstreeks van de Grieken overgenomen of zelf bedacht hadden; een euvel waar we nog niet helemaal van bevrijd zijn.

NOOT
1. Que la nature est prévoyante ! Elle fait pousser les pommes en Normandie sachant que les indigènes de cette province ne boivent que du cidre.

Leestraject: het teleologische godsbewijs bij Djibril ibn Nuh (Pseudo-Djahiz): De slurf. Het hijgend hert. De giraf. De mier op de zijderoute. De mierenleeuw. De draak en de wolken. De domheid van babies. De penis. De stem: van orgel naar doedelzak. Het nut van de bil. De Schepper voorkomt inflatie.

Terug naar Inhoud       Terug naar Inhoud (oud)