…

Şairim
Zifiri karanlıkta gelse şiirin hası
Ayak seslerinden tanırım
Ne zaman bir köy türküsü duysam
Şairliğimden utanırım
…

Ah bu türküler, köy türküleri
Ne düzeni belli, ne yazanı
Altlarında imza yok ama
içlerinde yürek var
Cennet misali sevişen
Cehennemler gibi dövüşen
Bir çocuk gibi gülüp
Mağaralar gibi inleyen
Nasıl unutur nasıl
Ömründe bir kez olsun
Halk türküsü dinleyen

B.R. Eyüboğlu/Türküler Dolusu

13 Ocak 2018 Cuma gecesi, Münih’te bir araya gelen üç güzel insan, bir salon dolusu davetliyi, bindirdikleri uçan halıyla, binlerce kilometre uzağa götürdüler.

Biliyorum, çünkü ben de o halının üzerindeydim.

Zafer Taşdan, İTÜ Türk Mûsikîsi Devlet Konservatuvarı mezunu, Türkiye’nin sayılı mey, zurna ve duduk sanatçılarından. Halen TRT İstanbul Radyosu’nun bir üyesi. 2013’de Kök ve Toprak, 2017’de Bir Varmış Bir Yokmuş albümlerini çıkartmış.

Memleketi Erzurum’un yerel gazetelerinden birinde, “Hepimizin konuşamadığı, fakat hepimizin anladığı insanlığın ortak dili” diyor onun müziği için.

Onur Gügercinoğlu da Zafer Taşdan gibi İTÜ Türk Mûsikîsi Devlet Konservatuvarı mezunu bir müzisyen, aranjör ve eğitmen. Asıl enstrümanı hangisi bilmiyorum, ama o akşam gitar ve bağlamasının tellerinin bir ucunu sazlarına, bir ucunu da gönlümüze bağladı.

Süreyya Akay kendini “dünya müziğinin iyi bir dinleyicisi” olarak tanımlıyor. Hayatın her alanında olduğu gibi, müzikteki farklılıkların da birbirini besleyen, birbirine değer katan zenginlikler olduğuna inanıyor. Birlikte çalıştığı müzisyenler de, düzenlediği, içinde bulunduğu dinletiler de hep bu inancın altını çiziyor.

Kemal Sahir Gürel & Hayrani Kami’nin birlikte yaptıkları Dem-i Devran karma albümünde, bir Rumeli ezgisi olan  “Kuşdili”ni söylemiş. İkisi Türkçe, ikisi Ermenice, dört ezgi seslendirdiği “Kalben” isimli bir de maxi single albümü var.

Süreyya Akay, bir yandan “Anatolian Musik Projekt” grubuyla çalışmalarına devam ediyor, diğer yandan Armoni-Ahenk Türk Müziği Topluluğu’nda korist ve solist olarak yer alıyor.

Bu üçlü, ilk kez, geçen yılın Eylül ayında “Quer durch den Orient – Doğu’nun Ötesinde” isimli bir konserde bir araya gelmiş. 13 Ocak akşamı verdikleri konserin adını ise “Klänge von Ost nach West –  Doğu’dan Batı’ya Sesler” koymuşlar. Niyetlerini, halkların kardeş ezgilerini, olabildiğince geniş bir repertuvarla dinleyiciyle buluşturmak, olarak açıklıyorlar. Gerçekten de niyet ettikleri gibi, çok geniş ve etkileyici bir repertuvarla çıktılar karşımıza.

Okuyacağınız yazı, bir konser sonrası yazısı değil. Türkü yakan, türkü diyen, derleyen, notaya alan, her kim varsa, bildiğim, bilmediğim; bu yazıyla bir selam göndermek istedim. Öyle ya, çok emekleri var üzerimde. Bu yüzden de aralarda paylaştığım kayıtların tamamı konserden alıntı değil.

Hazır mısınız? Daha önce hiç gezmiş miydiniz uçan halıyla?

“Zihnim bu şehirden, bu devirden çok uzakta,

Tanbûri Cemil Bey çalıyor eski plâkta.” 

Y.K. Beyatlı/Kar Mûsıkîleri

Yolculuğun doyumsuz olacağı, daha konserin açılış parçasından belli oldu. Nâzım Hikmet ve Mesud Cemil. Bu iki muhteşem insanın ortak eseri, Zafer Taşdan’ın nefesinde, Onur Gügercinoğlu’nun ellerinde bilmem kaçıncı kez can buldu.

“Kanatları gümüş yavru bir kuş

Gemimizin direğine konmuş

Dağlara çıkma Karadeniz

Yavrudur yârim uçamaz bensiz”

“Pazar yerinde şarkıcılar, oyuncular ve müzisyenler karşınıza çıkarlarsa, onların sundukları armağanlardan almazlık etmeyin. Çünkü onlar sizler gibi yeryüzünün meyvelerini ve buhurunu toplamaktadırlar. Gerçi sizlere sundukları, düşlerin biçimlenmişliğinden başka bir şey değildir, ama ruhunuz için donanım ve gıdadır.”

Halil Cibran

Zafer Taşdan’ın Halil Cibran’dan alıntıladığı bu söz, tam da bizim neden orada olduğumuzu tarifliyordu: Ruhumuzu donatmak ve beslemek için.

İkinci eserin anonsu yapılınca, gözlerim doldu. Sultan Dağı Sarıkeçili Aşireti’nden Dağlı İbrahim’den alınma, güzelim Akşehir türküsü, Süreyya Hanımın, arasına dağ kekikleri, naneler, fesleğenler serpilmiş huzurlu sesiyle içimize doldu.

“Gelin gelin allı gelin has gelin

Ak elinde ben olayım tas gelin

Kalbindeki tasaları kes gelin

Ölmeyince sakın yârdan ayrılma”

Türkünün açtığı yolda, ılık bir sonbahar günü, Sultan dağlarını sağıma alıp, Afyon üzerinden Akşehir’e girdim.

“Erzincan’da bir kuş var

Kanadında gümüş yok” 

Nâzım Hikmet/Kara Haber

27 Aralık 1939’da, Erzincan’da çok büyük bir deprem yaşanır. Nâzım’ın, uyanıp kaçamadılar, kuş olup uçamadılar” dediği otuz iki bin kişi ölür. Kışın ortasında evsiz ocaksız kalmak yetmezmiş gibi, otuz iki bin canın çoğu, eksi kırk derecede donan toprağa gömülemez. Ne büyük keder… Sıradaki ağıt o donmuş ruhlar içindi. Dilerim bir nebze ısınmıştır hatıraları.

Uykuya “küçük ölüm” diyenler yüzünden mi benzer ninniler ağıtlara?

“Durme Durme”, beş yüz yıl önce, memleketleri İspanya’dan kalkıp, Anadolu’ya gelen Sefarad annelerin bebeklerine söylediği bir ninni. Anne küçük oğluna, önce güzel gözlerini kapayıp huzurla uyumasını söylüyor. Sonra büyüyüp okula gitmesini, meydana gidip iş öğrenmesini. Sonunda “en iyi sen olacaksın” diyor. Bunları öyle içli söylüyor ki… Bir bana mı çok hüzünlü geliyor tüm ninniler?

“Durme kerido hijico (Uyu benim canım oğlum)

Durme sin ansia y dolor  (Sıkıntısız ve ağrısız uyu)

Cerra tus lindos ojicos  (Küçük gözlerini kapatıp)

Durme durme con savor”  (Tatlı tatlı uyu)

“Delidir, bağlayın diyorlar,

Deli olan gönlümdür.”

İran Türküsü

“Gelmiş bahar geçmiş yazlar neyleyim

Dinleyin derdimi dağlar söyleyim

O yârdan bir haber verin öleyim

Vallah billah öleyim”

Yukarıdaki dörtlük, konserde seslendirilen bir Kürt ezgisinden alınma. Yeryüzü ile insan arasındaki etkileşim, türkülerde işte böyle kendini gösteriyor. Onun için diyorlar belki de “halkların değil, coğrafyanın türküsü” diye.

Biliyor muydunuz, türkülerde en fazla geçen coğrafî sözcük “dağ” imiş. (*) Dağlar yüce, dağlar ulu, dağlar Tanrı’ya yakın yerler. İnişi var, çıkışı var. Dağı aşmak, dağdan geçmek gerek. Sıladan, yârdan, gurbetten haber almak için dağların “yol vermesi”, olmazsa en azından “yârdan haber vermesi” lâzım. Bu herkes için böyle. Bu yüzden de dağlar da türküler de hepimizin!

“Ayrılık yarı ölmekmiş
O bir alevden gömlekmiş
O alevin bağrımda dili
Ben böyle sensiz olurum deli
Nerdesin ey sevgili?”

Vecdi Bingöl

“Fikrimden geceler yatabilmirem

Bu fikri başımdan atabilmirem

Neyleyim ki sene çatabilmirem

Ayrılık ayrılık aman ayrılık

Her bir dertten âlâ yaman ayrılık”

Bilmeyen var mıdır bu Azerbaycan halk şarkısını? Her yaşta dinlenir. Her formda çıkar karşımıza. Bir de ayrılık varsa başımızda, şarkının nefesiyle iyice harlanır ateş.

Bu “ayrılık marşı”nın sözlerini Recep (Ferhat) İbrahimî yazmış, Ali Selimî bestelemiş. Ruhlarına gitsin.

“Kiraz ağacından ne yaparsa ilkyaz

Onu yapmak istiyorum senden”

Pablo Neruda

Yukarıdaki dizeler Neruda’ya ait. Onun şiirinde kiraz ağacı bir sevgili. Oysa Ermeni besteci Khachatur Avetisyan, “Tsaxkac Baleni” şarkısında, “kardeşim” diye sesleniyor tomurcuklanmış kiraz ağacına.

“Çiçeklenmiş kiraz ağacı

Beyaz giymiş bir gelin gibi

Çiçeklenmiş kiraz ağacı

Sanki umudun yolundan geliyorsun

Umudum kiraz ağacım

Beni beyaz kollarına al

Kardeşim kiraz ağacım

 

Ah senin gibi sallanmak isterim

Duvağının altında

Beni beyaz kollarına al

 Kardeşim kiraz ağacım”

Avetisyan, çoğunlukla halk müziği enstrümanları için eserler bestelemiş bir sanatçı. Pek çok şarkı, oratoryo, bale, film ve dans müzikleri de var.

Avetisyan’ın ardından, Hayrik Mouradian’ın tombik bir bıldırcın için bestelediği, neşeli şarkısı geldi. Avetisyan’ın kardeşi kiraz ağacının üzerinde miydi acaba bu minik “Lorik”?

“Sabah rüzgârı esti

Tarla rüzgârla doldu ve adeta bir denize dönüştü

Bir bıldırcın tarladan uçtu

Uçtu ve kondu dağa ve vadiye

Vay bıldırcın ay bıldırcın

Şişman ve tombul…”

(**)

“Erzurum’da kavaklar, balam,

Erzurum’da kavaklar tane tane,

…

Yürek boynun büker, balam,

Erzurumlu türkülere.”

Nâzım Hikmet/Kuvâyi Milliye

Türküler söz konusu olduğunda, “kaynak kişi” diye bir ifade vardır. Çok severim. Bu kaynak kişi her kimse, gürül gürül akan bir suyun başını tutmuş da gelen türküyü yakalıyormuş gibi gelir. Yalan da değil aslında. Türküler konusunda Anadolu gürül gürül bir su değil mi?

“Bu tepe pullu tepe

Su gelir serpe serpe

Dediler yâr uyumuş

Uyardım öpe öpe

Nenni de yârim nenni

Eski de yârim hani”

Bu türkünün ve daha pek çok türkünün kaynak kişisi, Erzurum’un Aşkale’sinin Ocaklı köyünden Muharrem Akkuş. Aynı zamanda, derlediği ve notaya aldığı da pek çok türkü var. Eledim Eledim Höllük Eledim, Kağızman’a Ismarladım Nar Gele, Kırmızı Gül Demet Demet, Tello Gider Yan Gider…

Türküyü derleyen ise Yozgat’ın Akdağmadeni’nden bir isim. Türkülerin efsane ismi, Nida Tüfekçi. Eşi de başka bir efsane, Neriman Altındağ Tüfekçi. Birlikte, elele yürümüşler hocaları Muzaffer Sarısözen’in izinden. Nida Tüfekçi senelerce TRT’de  çalışmış. Konservatuvarda öğrenciler yetiştirmiş. Gürül gürül akan Anadolu türküleri içinden, binden fazlasını o “tutmuş”, derlemiş, notaya almış. Hangi birini yazayım; yazamam, ama derim ki “Yozgat Sürmelisi”ni ondan dinlemeden ölmeyin. Derler ki, tam on yıl çalışmış bu türkünün üzerinde. Türkü de türkü ama!

“Dersini almış da ediyor ezber

Sürmeli gözlerin sürmeyi neyler

Bu dert beni iflah etmez del’eyler

Benim dert çekmeye dermanım mı var?”

Bayram Bilge Tokel’in, onun hatırasına yazdığı şiirin bir kısmını buraya alıyorum. Türküler için Nida Tüfekçi, Nida Tüfekçi içinse türküler nedir, bundan daha iyi anlatılamazdı.

Türküler Nida’sız Kaldı

Çamlığın başına bir ince duman

Gördükçe ağlardı gözü Nida’nın

Ziya’nın acısı yüreğinde dağ

Nasıl dayanırdı özü Nida’nın

Bir gün Kırşehir’de, bir gün Banaz’da

Adım adım gezdi baharda, yazda

Bizi üşütmedi karda, ayazda

Yandıkça büyüdü közü Nida’nın

Yeni kalem ile yazı yazardı

Aslı Akdağlıydı, gurbet gezerdi

Türküleri duruşundan sezerdi

Görünce ışırdı yüzü Nida’nın

Bu ses nerden gelir, kimdir, bilinmez

Alır gider bizi gayri gelinmez

Yüz asır geçse de yine silinmez

Bozok Yaylası’ndan izi Nida’nın”

Ruhları şâd olsun.

“Ben gurbette değilim

Gurbet benim içimde”

Kemalettin Kamu/Gurbet

Konserin birinci bölümünün son şarkısını çoğu kişi, Zeki Ökten’in “Çöpçüler Kralı” filminden hatırlar. O filmin müziği sananlar bile olabilir. Şarkı, Özdemir Erdoğan’ın 1972’de çıkardığı 45’liğin ön yüzünde yer alan “Gurbet”. Filmse 1977 yapımı.

“Kime desem derdimi ben bulutlar

Bizi dost bildiklerimiz vurdular

Bir de gurbet yarası var hepsinden derin

Söyleyin memleketten bir haber mi var?

Yoksa yârin gözyaşları mı bu yağmurlar?”

Şarkı gurbet olunca, biz gurbettekiler de eşlik ettik ve sonra konsere bir ara verildi. Bana kalsa, aralıksız sabaha kadar dinlerdim. Yazarken de öyle. Bir satır yazıp, on türkü dinledim. Baksanıza, konserin üzerinden bir ay geçti, hâlâ bitiremedim. Şimdi dönüp baktım yazdıklarıma, epey uzun olmuş. Devamını sonraki bir zamana bırakıyorum. Merak etmeyin, bu kadar uzamaz. Siz o arada türkü dinlemeye devam edin ve sakın ölmeyince yârdan ayrılmayın.

Münih, 16 Şubat 2018

Kapak fotoğrafı, Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun “Han Kahvesi” isimli tablosu.

(*) Abdullah Uğur, Müzik Coğrafyası: Türkülerdeki Coğrafya/Bilig

(**) Bu iki Ermenice şarkının çevirisini sevgili Lara Taş yaptı.  Kendisine çok teşekkür ederim.