Unha nova e enorme fortificación sen catalogar en Carnota: a Torre dos Mouros

Last updated on 20 / Abril/ 2012

Lembra que podes ler este post escoitando a banda sonora das Repúblicas de Homes Libres en Spotify.

Esta fin de semana foi un destes momentos nos que a pel se te pon de galiña e te enches de emoción: pasado e presente únense de xeito violento e fermoso. Para min, nada ten máis pracer que achegarme a un espazo descoñecido, a un espazo no que todo está por descubrir, e se é nun dos territorios máis queridos do país moito máis. Nun país cos montes totalmente abandonados como Galicia é relativamente frecuente atopar novos petróglifos sen catalogar. Pero o que non é tan habitual é atoparse unha espectacular fortificación de máis de dúas hectáreas aínda sen figurar no Inventario do Patrimonio Arqueolóxico de Galicia. Isto pasounos no concello de Carnota, na parroquia de Lira.

Os amigos da asociación Parque Natural Monte Pindo levaban tempo sabendo da existencia dun “novo castro”. A cousa quedara aí. Pero o outro día estaba eu no monte e recibín unha chamada de Xil Caamaño, o presidente da asociación.

-Acabo de estar co rapaz e agora conseguín ver as fotos e, oíches, aquí parece que hai un novo castro. Pero a min recórdame ás murallas do Pindo.

Chimpei da impresión.
-En Lira?
-Si. Monte arriba.

En canto cheguei á casa abrín o Google Earth e repasei o territorio de Lira e a pista que desde alí conforma a senda verde que vai percorrendo as ladeiras do circo montañoso onde se garda unha das maiores coleccións de petróglifos de Europa -aínda sen coñecer polo gran público. Coñecía algo este espazo.

Espera.

Non todo. Que raio é isto?

Pasmei ao ver un monte chamado Garganta Grande ubicado xusto enriba das casas da parroquia de Lira. E nese monte, aparentemente ben delimitados, os restos de derrube dunhas grandes murallas que discorrían en paralelo cercando o alto do monte. Seguindo a divisoria das murallas, aparentemente os gandeiros ergueran unha serie de valados directamente aproveitando os muros do derrube.

As casualidades fixeron que xusto neses días contactara comigo Luis Cordeiro, un arqueólogo mariñao que está a elaborar o catálogo de bens patrimoniais do novo PXOM de Carnota. Intercambiamos algo de información sobre o Monte Pindo e eu inmediatamente pregunteille por este lugar.

-Pois non está no catálogo, cabaleiro.

Pouco despois revisou en detalle as fichas e advertiu algo curioso. Había unha ficha dun Outeiro dos Mouros, que algún catalogador situara no monte de enfronte. Advertíase de que non se percibía ningún tipo de resto, pero denotábase que naquel lugar existía unha tradición de mouros. Os catalogadores non deran chegado ata este lugar. Cordeiro remitírame algo máis de información, ben valiosa. Unha copia dixital do voo que o exército americano fixo sobre a península nos anos 1956-57. Lanceime contra esas míticas imaxes en blanco e negro en busca de respostas.

-Tate.

Aqueles muros seguían estando. Mesmo podía percibir que o nivel de derrubo era moito menor que na actualidade. E os peches gandeiros aínda non estaban. Aquelo era algo, e algo moi gordo. E había outro detalle máis. Cordeiro achega unha referencia dun libro tan marabilloso como esquencido: a Geografía General del Reino de Galicia, de Carré Aldao.

Aos poucos días consultei a fermosa edición de 1936, que é unha auténtica porta no tempo á agricultura, costumes, poboación, orografía, ruínas, minería, ventos, mareas, árbores, peixes, traxes, camiños deste vello reino. Percorrín as follas fascinado ata dar co que buscaba. As “ruinas de un fuerte antiguo”:

Chamoume a atención que Carré Aldao, que coñecía ben os castros, non definira a este lugar como un castro, senón como un “fuerte”.

É domingo pola mañá. Un grupo de curiosos quedamos en Lira, cabo do busto ubicado no lugar no que Castelao pronunciou un histórico mítin nestes remotos -naquel tempo- baldíos da Costa da Morte.

-Os vellos dicían que alí vivían os mouros -asegúranos Jordi Tato, que é o rapaz de porte deportista que ten percorrido aquel monte e lle pasou a información á xente do Monte Pindo.
-Entre o monte do Castro e o monte do Medio -completou Xil- hai un cabaliño de ouro soterrado.

Jordi asentiu.

Subimos ata o alto daquel monte, destacado e prominente no seu contorno, pechando visualmente o circo de Carnota. No estremo norte, a masa inmensa do Pindo desdebúxase no medio dunha brétema mariña. Pero aquí, nos altos do Monte do Castro, peta un nordés inmenso, de volver tolo.

Os vieiriños dos animais entre o mato guíannos monte arriba, pero eu desde abaixo xa percibín o que estabamos buscando. Beireamos toxos e silveiras. Ata que de súpeto aparece algo fascinante. Este murallón.

Fotos: Antón Malde e Manuel Gago

Este acceso desde o oeste incorpora este enigmático corredor, que é todo un desafío. Aínda que Jordi nos comenta que lle contaron que o acceso foi aberto polo tractor, o problema é que a configuración da muralla é estraña. Ese paso aberto polo tractor entre os restos do murallón resulta que se integran harmonicamente coa primeira liña de murallas, un pouco máis abaixo. Aquí está un panorama:

Habería que limpar a área para comprobar a cuestión. Ademáis, parece que poderían existir máis portas estreitas nese murallón, como as que temos visto por exemplo, no castelo de Portomeiro, entre as dúas liñas de muralla.

O corredor de acceso entre os muros.

As expectativas confírmanse. É un enorme recinto fortificado. Son dúas murallas concéntricas que rodean todo o monte cun clarísimo carácter defensivo, complementadas con solucións de peche de fallas máis pequenas. As muralla é moi grande, de pedras cortadas ao bruto, unidas aparentemente sen argamasa, con paramentos uniformizados pola cara exterior e cun anchor, na muralla perimetral interior, de máis de dous metros. O tema interesante vén no interior. Hai como unha zona ampla e despexada, que Jordi nos confirmou (coñeceu o lugar despois dun incendio) que estaba baleira, e hai unha sorte de cidadela ou último reducto, caracterizada por un murallón enorme que pecha unha zona abrupta e en pendente e que prolonga a muralla no medio das ladeiras de laxes. Esta é unha curiosa solución empregada noutras fortificacións de similar fasquía, como a do Pindo ou a do Galiñeiro.

Muro interior

Enorme sillar do muro interior

Este murallón mantén aínda algunhas das enormes laxes da base, ben escadradas, de máis de metro e medio de longo, pero a xulgar pola masa que se ve na ortofoto de 1956, cremos que aquí se retirou pedra. Esta muralla, como digo, parece pechar unha sorte de último reduto.

Nin no recinto grande nin nesta cidadela parecen apreciarse restos de habitacións. O interior está completamente baleiro. Este enorme esforzo construtivo e non se aprecian casas castrexas no interior.

Seguimos examinando o lugar. Efectivamente, as grandes murallas percorren e pechan todo o recinto de xeito eficiente, na liña de pendente; ten toda a pinta de ter habido extracción de pedra da muralla en áreas de doado acceso. Naquelas máis difíciles, a muralla chega a conservar metro e medio de altura.

Xurxo e máis eu mirámonos complices e ladeamos a cabeza: cremos que xa estamos outra vez cun condenado Castelo Baleiro. Os seguidores das Repúblicas de Homes Libres coñecen ben este termo. Estas enigmáticas fortificacións de gran aparello defensivo, grandes dimensións e interiores…baleiros. A fortificación, de carácter ovalado, acada no seu eixo NE-SO 217 metros de longo, e no NO-SE, 135 metros. Como digo, máis de dúas hectáreas e medio quilómetro de desenvolvemento de muralla.

A cronoloxía deste lugar: argumentos para a discusión

E aquí vén o asunto importante deste lugar. A pregunta que nos xurdiu a todos arriba. De que época é este lugar?

A cuestión é que é moi difícil precisalo. Malia estar en bo estado de conservación, non puidemos apreciar anacos de cerámica, tégula, tella ou calquera cousa que nos puidera axudar a determinar con maior precisión o intervalo cronolóxico. O principal elemento que apoiaría, a día de hoxe, a adscrición cultural castrexa deste lugar sería o propio topónimo, Monte do Castro. Como sabedes, a toponimia é unha ferramenta de alta precisión. Acerta, neste caso?

Teño unha dúbida razoable ao respecto. Mirade isto:

Nesta imaxe podedes ver os dous poboamentos castrexos catalogados oficialmente no circo de Carnota. Está o de Lira/Miñarzos e o castro de Mallou (que foi obxecto de campañas de escavación) e do que temos falado en Capítulo Cero. Ambos os dous responden ao modelo ocupacional da II Idade do Ferro nesta área: zonas prominentes, pero próximas aos cultivos e fontes de recursos como auga. Para Mallou está bastante clara a cronoloxía do seu horizonte final: o cambio de era. O castro non se chegou a romanizar e mesmo rexistra unha fase de “nerviosismo construtivo” no seu último momento. E sabemos moito das súas técnicas construtivas.

Curiosamente os dous xacementos castrexos atópanse na zona sur do circo de Carnota, moi próximos entre si. Este novo xacemento tamén está no sur, moi próximo a estes dous, tremendamente próximo, só que nunha posición moi diferente. Atópase case a 300 metros de altura, nun espazo de duras condicións de habitabilidade, sen terras de cultivo aparentes nas proximidades. Estando tan próximo, o seu patrón de asentamento é moi distinto aos de Mallou e Lira.

O criterio de escolla podería encaixar entón con outra fase castrexa, o Ferro I, a primeira fase do mundo castrexo, evolucionando directamente desde o Bronce, aproximadamente no 800-500 a.C. Como di un amigo, a xente do Ferro I escollía moitas veces “lugares infames”, montes enormes, territorios aparentemente estériles, propios só para unha sociedade de gandeiros. Podería ser o caso?

Temos algúns posibles exemplos de Ferro I na costa galega, relativamente próxima. Por exemplo, a Leghua Seca, en Porto do Son. Pero hai outro problema: son moito máis pequenos e as defensas son moitísimo menos complexas e monumentais que o que estamos vendo aquí. Non teñen nada que ver. Para ver esta monumentalización temos que meternos en Ferro II. Pero o Ferro II deixa casas, deixa urbanismo…e aquí só parece haber prados tapados por toxo. Sendo bizarros, mesmo poderiamos ter unha hipótese Bronce final…pero aí nin me atrevo a entrar.

En todo caso, os patróns e os modelos, cando falamos de hábitats arqueolóxicos, están para crebarse. Non hai normas ríxidas.

Aínda que para saber as cousas con certeza é preciso realizar unha intervención ou atopar materiais, a miña opinión é que poderiamos estar ante unha das fortalezas máis espectaculares do difuso mundo tardoantigo e altomedieval que levamos perseguindo ao longo deste tempo. E insisto: isto é unha impresión persoal a partir do que vexo alí, pero con gusto mudareina se as evidencias ofrecen outros datos. Os meus argumentos son esencialmente arquitectónicos: os castrexos non construían así, e temos o caso inmediato de Mallou, onde empregan pedra moito máis pequena, moito máis preparada, e doutro xeito. Aquí o proceso construtivo é moi semellante ao do Pindo, o de Aloia, o do Galiñeiro ou mesmo ao de Castro Valente (aínda que o Valente ten máis parecido coas murallas castrexas habituais). Muros grandes, grandes anacos de granito, peche de fallas graníticas, optimización dos recursos de construción, muros que atravesan ladeiras de pedra, e sillares enormes como ese que vos ensinei antes na base dos muros definitivamente non son castrexos… A ausencia de materiais pode ter que ver cunha ocupación estacional do recinto. E hai outro factor enigmático que comentabamos con Xurxo. Do mesmo xeito que Aloia parecía a versión máis grande dun modelo que se estende a fortificacións próximas coma o Faro de Budiño ou o Galiñeiro, aquí acontece igual. O Pindo está ao carón, e parece seguir o mesmo criterio construtivo…como un patrón cultural que se aplica a distintas áreas.

Tremendo enigma.

Como lembrarán os que asistiron ás miñas conferencias das Repúblicas de Homes Libres, unha das miñas maiores intrigas é atopar o rexistro arqueolóxico do que Xelmírez conta dos labregos das zonas do litoral atlántico da Terra de Santiago: esa práctica seminómade que os levaba a refuxiarse en montañas e speluncas durante os meses de verán, mentres vían chegar as flotas normandas.

De parola cos amigos entre penedos deixei levar a imaxinación, e imaxinei cabanas de materiais perecedeiros coas chemineas prendidas. Imaxinei á poboación do sur de Carnota, aos labregos de Lira, de Miñarzos e da contorna, resistindo na súa inexpugnable Torre dos Mouros as invasións normandas e a voraz piratería; se cadra este fora o refuxio dos seus ancestros, construído séculos atrás para outras invasións e inestabilidades do ámbito xermánico. Se viron o señor dos Aneis, lembrarán o Sagrario. Refírome a iso.

Hai un último detalle que acrecenta o enigma. Curiosamente dos poucos rexistros que coñecemos das estratexias de defensa dos bispos composteláns contra os normandos, é neste circo de Carnota onde coñecemos unha estratexia máis definida: a edificación de dúas fortalezas. Ambas as dúas fortalezas responden á visión e capacidades dun aristócrata feudal do século X: defendibles cunha guarnición escasa, castelos roqueiros relativamente asumibles por nobles que aínda non serán tan ricos como no século XV.

O enigma da Torre dos Mouros é que tampouco encaixa nese mundo medieval, cando menos dos nobles e dos aristócratas que a documentación nos conta. Está suspendido do tempo, cheo de interrogantes. Asegúrovos que imos tentar obter algunha resposta nos vindeiros meses. A ver se hai sorte.

Coda

Non podo menos que agradecer a Jordi Tato, neodescubridor deste lugar, por atreverse a comunicalo con entusiasmo e compartilo. Se non compartimos, non somos nada. Jordi creu neste lugar, contouno, guiounos xenerosamente e facendo un esforzo persoal, e non podemos menos que agradecerllo sinceramente e de todo corazón desde aquí. Tamén ao arqueólogo Luis Cordeiro, por acompañarnos ao alto destes momentos nun domingo. Despois de recoñecer o lugar, Luis deunos a boa nova: o Monte do Castro / Torre dos Mouros pasará a estar protexido no novo catálogo do PXOM de Carnota, como ben arqueolóxico, engrosando o amplo patrimonio histórico deste fermoso concello da Costa da Morte.

Señores, imos tentar resolver este enigma.