Hızlı trenler ile yük trenleri arasındaki en önemli fark, elbette ki, hız. Bu nedenle, aynı yolu kullanmaları durumunda, hem teknik konuları, hem de hat kapasitesini dikkate almak gerekiyor.

Teknik Konular

Yeni bir hızlı tren hattı planlanırken, istenilen hızı bağlı olarak minimum dönüş çapı belirlenir. Ray aşınmasını azaltmak ve yolcular için konforlu bir yolculuk sağlayabilmek için de, dış tarafta yer alan ray, iç taraftakine göre yükseltilir. Buna “cant” (Türkçe dever) denir, ve Avrupa’da genellikle iki ray arasındaki yükseklik farkının oluşturduğu açı (derece cinsinden) ile kullanılır. ABD’de ise “cross level” olarak bilinir ve açı yerine yükseklik farkı kullanılır.

Basitce amaç, trenin o bölümden geçerkenki hızının yarattığı merkez kaç kuvvetini, yer çekimi ile dengelemektir. Eğer dizayn doğru ise, hem trenin dönüşü rahat olacak, hem de raylarda ve tren tekerleklerdeki aşınma en aza indirilmiş olacaktır.

Ancak yük trenlerinin bu hesaba dahil edilmesi işleri karmaşıklaştırmaktadır. Çünkü hızlı trenler 300 km/s hıza kadar çıkabilirken (çn. Türkiye’de yük trenin çalıştırılacağı hatlarda maksimum hız 200 km/s düşünülüyor), bir yük treni maksimum 120 km/s hıza çıkmaktadır (çn. Türkiye’de 70 km/s). Yük trenlerinde düşük hızdan dolayı yerçekimi kuvveti merkez kaç kuvvetine ağır basacağından, tren tekerlekleri altta kalan rayı ezecektir. Sonuçta raylar daha hızlı aşınmakta, daha sık kontrol edilmesi ve daha kısa sürede yenilenmesi gerekmekte.

Bir başka teknik konu da direnajlardır. Yeni bir hat yapılırken, herhangi bir tren kazası sonucu ortaya saçılabilecek tehlikeli maddelerin çevreye verebileceği zarar dikkate alınır. Hattın direnajı, bu maddelerin şehirlerin kanalizasyon sistemlerine karışmasını engelleyecek şekilde yapılır. Eğer hat sadece yolcu trenleri için ise, tehlikeli madde sorunu ortalıktan kalkar, bunun için planlanan direnajlara gerek kalmaz.

Eğer bir hat sadece hızlı trenler için yapılıyorsa, hızlı trenlerdeki mükemmel güç:ağırlık rasyosu sayesinde daha dik eğimler göze alınabilir. Örneğin %3,5’luk bir eğim kullanılabilir. Bu eğitim, öte yandan, yük trenleri için çok diktir, özellikle belirli bir hızda gitmeleri önem taşıyorsa (ticari ve operasyonel sebeplerle). Yolcu tren hatları yerleşim yerlerini çevreleyen yükseltileri mümkün olduğunca yakından takip ederken, yük trenleri için daha az iniş/çıkışlı, dolayısıyla daha yüksek veya daha derin inşa edilmiş köprülere/yollara ihtiyaç duyulur.

Kapasite Konuları

Hızlı tren ve yük trenleri arasındaki hız farkı, aynı hatta aynı anda birlikte çalıştırılmaları durumunda büyük bir kapasite kaybına yol açmaktadır. ETCS Seviye 2 gibi modern sinyal sistemleriyle, peşi sıra giden iki treni, 300 km/s üstü hızlarda bile, 3 dakika gibi kısa bir aralıkla çalıştırmak mümkündür. Bir yük trenimizin bir yan hatta, ana hatta girmeyi beklediğini düşünelim. Bir sonraki yan hat da 50 km uzaklıkta olsun. Bu mesafeyi ekspress bir yolcu treni 10 dakikada katederken, yük treninde bu süre 45 dakikadan fazla bir süreyi bulacaktır. Bu yüzden yük treninin peşinden bir yolcu treni çıkacaksa, en az 40 dakika sonra yola çıkması gerekir. Sinyalli bir hatta hattın 3 dakikada bir kullanılabileceği düşünülürse, 1 yük treni çizgisi, 13 yolcu treni çizgisine eşittir. Bir yük treni operatörü, 13 yolcu tren çizgisine eşit erişim ücretini ödeyecek midir? Hiç zannetmem!

Bu sorunu, hattın kullanımını günün zamanlarına bölerek aşmak mümkün. Örneğin Almanya’da, Hannover – Würzburg hattında yolcu trenleri 05:30 – 23:00 arası çalışırken, yük trenleri geceleri çalışır. Benzer bir şekilde İngiltere’de de, Manş Tüneli’nde yük trenlerinin sadece geceleri, Eurostar ve Javelin yolcu trenlerinin çalışmadığı zamanlarda çalışmasına izin verilmektedir.

Bir başka seçenek de, çok değerli yükleri adapte edilmiş hızlı trenlerde taşımaktır. Fransa’da, SNCF, Paris ve Lyon arasında, mektup ve kargoları, yolcu treni hızında çalışan “TGV Posta” setleriyle yapmaktadır. Elbette bu özel ekipman ve demiryolu araçlarına yatırım anlamına gelmektedir, ancak yolcu trenlerinin çalıştığı zamanlarda yük treni çalıştırıldığında ortaya çıkabilecek kapasite sorununun kolayca üstesinden gelmektedir.

Sonuç

Sonuçta, hızlı tren ve yük trenlerini birlikte çalıştırmak mümkün mü? Evet, eğer hat bu iki tür treni kabul edebilecek şekilde dizayn edilmesi ve hat kapasitesinin bu iki tür trene, birbirini en az etkileyecek şekilde ayrılması durumunda. Ancak yük trenlerinin hızlı tren hatlarında çalıştırılması, önemli maliyet artışlarını beraberinde getirir, sıfır maliyetli bir çözüm olduğu zannedilmemelidir.

Türkiye’nin hızlı tren hatları rehberi