Schilderes van doek naar glas

Introductie

Bild no. 41, JvH 1916

.
In 2005 publiceerde ik op website dekunsten het essay Jacoba van Heemskerck, schilderes van doek naar glas. Ik deed dit op verzoek van Fons Heijnsbroek, beheerder van de site, n.a.v. een overzichtstentoonstelling van het werk van Van Heemskerck, in 2005 in het Haags Gemeentemuseum. Tot dat moment had ik nog nooit van Jacoba van Heemskerck gehoord. Uit mijn uitgebreide onderzoeken kwam een teruggetrokken kunstenares naar voren die niet snel tevreden was over haar werk.
We zijn nu acht jaar verder, tijd om deze vooruitstrevende, eigenzinnige dame nog eens onder de aandacht te brengen.

Voor je dit toch wel omvangrijke artikel verder leest het volgende.
Dit artikel voor mijn weblog is verre van volledig maar eigenlijk al te lang voor een blog. Wil je meer weten lees dan mijn essay op website dekunsten. De komende tijd zal ik informatie uit dit artikel in kleinere gedeeltes op mijn weblog plaatsen. Hieronder aan mijn huidige bijdrage vind je de links naar die gedeeltes. 

.
Van adel

Jacoba van Heemskerck in haar atelier, ca 1915

Jonkvrouw Jacoba Berendina van Heemskerck van Beest was kunstschilder, glaskunstenaar, graficus en tekenaar. Haar onderwerpen waren onder meer bomen, havengezichten, landschappen en stillevens. In haar tijd werd van adellijke dames een professioneel kunstenaarschap niet zo gemakkelijk geaccepteerd. Toch was Jacoba in de eerste helft van de 20e eeuw, naast Jan Toorop en Piet Mondriaan, een van de pioniers van de moderne kunst in Nederland. Haar eigenzinnige karakter blijkt ook uit het feit dat zij in 1901 in Parijs tekenlessen ging volgen bij Carrière, wat in die tijd heel vooruitstrevend was voor een vrouw.

Jacoba vond dat je, om goed te kunnen schilderen, eerst goed moet leren tekenen. Voortdurend is ze op zoek naar nieuwe beeldtalen, wat goed te zien is in een snelle opeenvolging van stijlen.
.

Villa Loverendale

.
.
Bij terugkeer uit Parijs (om gezondheidsredenen) vestigt zij zich in 1904 in Den Haag, woonplaats van vriendin, mecenas en latere levenspartner Marie Tak van Poortvliet: kunstverzamelaarster, publiciste, antroposofe en pionierster op het gebied van de biologische/dynamische landbouw. Later brengt Jacoba de zomers door in de villa ‘ Loverendale’, die Marie i.v.m. Jacoba’s zwakke gezondheid liet bouwen in Domburg.

.

Artistieke ontwikkeling

Omstreeks 1905 streeft ze er nog naar, in een naturalistische stijl de werkelijkheid zo getrouw mogelijk weer te geven. Ze schildert vooral landschappen en stillevens. Ze tekent, maakt etsen en houtsneden en lithografeert.
.
.

met stropdas: Jacoba van Heemskerck

Kunstenaars die haar werk beïnvloedden waren o.a. Mondriaan en Jan Toorop die, evenals zij, destijds deel uitmaakten van een kunstenaarskolonie in Domburg.

In een korte scheppingsperiode heeft Van Heemskercks veelzijdige oeuvre een boeiende ontwikkeling doorgemaakt. Via naturalisme, luminisme en kubisme bracht zij haar werk bijna tot volledige abstractie en kwam daarbij tot een geheel eigen vormentaal.

Eerst tekenen, dan schilderen

.
..
Piet Mondriaan en Jacoba van Heemserkck beeldden meer dan eens hetzelfde onderwerp af. Expressieve kleuren, waarmee het niet zintuiglijk waarneembare wordt verbeeld, worden in ongemengde toetsen naast elkaar op het doek gebracht en vermengen zich voor het oog van de beschouwer.

.

Twee bomen, olieverf op doek, JvH 1910, coll. Haags Gemeentemuseum

.

Rode boom, Piet Mondriaan 1908/19010

.

18 Compositie Opus 1, JvH 1912-1913

Tijdens één van de salons in Parijs wordt Jacoba getroffen door de revolutionaire beeldtaal van het kubisme, waarbij de grenzen worden verkend tussen de zichtbare en de spirituele wereld. Ook zij maakt een aantal werken in deze stijl.
.

Marie Tak van Poortvliet

.
.

.
.
.
.
Door Marie Tak van Poortvliet, die uitgaat van het gevoel als basis voor de kunst, komt Jacoba in contact met het werk van avant-gardistische kunstenaars als Mondriaan, Picasso, Braque, Frans Marc en Wassily Kandinsky.

Schilderij van JvH. Beïnvloed door Kandinsky?

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

Jacoba richt zich op nu vooral op het Duits expressionisme en neemt daarmee afstand van haar Nederlandse kunstvrienden.

.

.
.

.

Der Sturm, lino JvH

.

.
.
.
.
.
.
In Duitsland heeft Jacoba al snel succes met haar vroeg-expressionistische werk dat wordt beïnvloed door de beweging Der Sturm, waarvan de oprichter Herwarth Walden zich o.a. richtte op Der Blaue Reiter en de futuristen.

.

.

Kleur, lijn, vorm

Wassily Kandinsky 1866-1944

.
.
.
Waar Mondriaan tegenstander is van het versymboliseren van kleuren wilden Van Heemskerck en o.a. Kandinsky de abstracte gevoelens juist door kleuren laten vertegenwoordigen om daarmee de innerlijke wereld van de kunstenaar zichtbaar te maken. Zo zou blauw bedachtzaamheid tot uitdrukking brengen, paars melancholie en rood heftige bewogenheid.
.

.

Compositie VII, Wassily Kandinsky, 1913

.
Voor Kandinsky roepen kleuren allerlei associaties op die hij zichtbaar maakt in abstracte vormen. In zijn Compositie VII is in de ordening van vormen en kleuren de chaos van de dreigende oorlog (WO I) te voelen.

Jacoba wilde zich niet enkel baseren op de zelfstandige betekenissen van lijn en vorm. Ook nam ze afstand van Kandinsky’s theoretische boekendogma’s. Volgens haar moest er meer ruimte komen voor de ideeën van het individu. Na lezen van Kandinsky’s theoretische geschrift “Uber das Geistige in der Kunst” kan ik haar in die zin wel volgen.

De zangeres, houtsnede in kleur, Wassily Kandinsky, 1909

.
.
.
.
.
Toch heeft Van Heemskerck goed gekeken naar het vroege, figuratieve werk van Kandinsky, met zijn Jugendstilachtige golvende lijnen.

.

.

.

.

.
Zeilbootmotief

Bild no. 15, Berg und Schiffe, JvH, 1914

Dit schilderij is één van de eerste werken waarin Van Heemskerck het motief van de zeilboot gebruikt. Ze treedt hiermee in de voetsporen van haar vader die zeestukken schilderde. Willem Zeylmans, een geneeskundestudent die rond 1918 experimenteerde met de werking van kleuren op het gevoel, benoemt de antroposofische symbolieken in haar schilderijen. In de geabstraheerde zeilboten ziet hij de lijdende mens; de bergen staan symbool voor de zoekende mens; de oranje gloed die op meer schilderijen voorkomt is volgens Zeylmans de weemoed van de mens.
.

Abstracter

Bild no. 84, JvH, 1918

Vanaf 1917 wordt Jacoba’s werk steeds abstracter. In de kleuren die ze in karakters voelt wil zij de ziel van de geportretteerde blootleggen. In dit “portret” van een kind werd Jacoba waarschijnlijk geïnspireerd door Steiners boek Theosofie, waarin hij een verhandeling opnam over aurakleuren. .

Landschap in aquarel en o.i. inkt, JvH 1915

Jacoba’s aquarellen hebben al een zekere doorzichtigheid. In dit schilderij zien we hoe delen van de achtergrond worden opengelaten.
.

Bild no. 41, JvH 1916

.
.
.
Vanaf het begin was Jacoba op zoek naar heldere, stralende kleuren. Ongetwijfeld heeft Goethe’s kleurenleer, die werd aangehangen door de antroposoof Rudolf Steiner, hierin een rol gespeeld. In dit schilderij zijn de bomen omgevormd tot een expressionistisch beeld. Deze voorstelling lijkt een vooruitwijzing naar de techniek van haar latere glas-in-loodwerk.

..  .

Hier mengt Jacoba de verf niet met olie maar met beenderlijm tot een sneldrogende temperaverf. Enkele van deze werken werden geëxposeerd op de tentoonstelling in Den Haag. Nooit eerder heb ik zo’n intens blauw gezien als in deze werken van Jacoba van Heemskerck.
.

Glaskunst
.
Vanaf 1916 legde Jacoba zich toel op de techniek van glasramen, die het haar mogelijk maakte om directer met kleur en vooral met licht om te gaan. In haar zoektocht naar transparantie heeft zij ongetwijfeld gekeken naar de grote, gekleurde glasvensters in gotische kathedralen. In korte tijd maakte zij zich de techniek van glas-in-lood eigen.

Natuurmotieven, gebrandschilderd glas, JvH 1920, coll. Mus. Boijmans R’dam

.

Halraam Villa Wulffraat, JvH, 1920, coll. Haags Gemeentemuseum

Van Jacoba’s ontwerpen voor glas-in-lood is veel te weinig uitgevoerd. De daadwerkelijke uitvoering werd uitbesteed maar in enkele gevallen deed zij dit zelf, zoals het kleine ronde raam voor de villa Wulffraat (zie afbeelding).
.

Deel van de ramen voor de Marinekazerne A’dam, JvH, 1921

Op de tentoonstelling werd een deel van de ramen geëxposeerd die zij in 1921 maakte voor de Marinekazerne in Amsterdam. In de donkere hal van het gebouw moesten de ramen zoveel mogelijk licht doorlaten. Daarom gebruikt Jacoba verschillende nuances geel, met wat blauw voor het tegenwicht. Toen het gebouw in 1984 werd gesloopt werden de ramen verwijderd. Door een oplettende particulier werden ze gespaard voor de slopershamer.

Restauratie ramen Marinekazerne A’dam, door Glazeniersatelier Henk van Kooy in Rotterdam

Op initiatief van het Haags Gemeentemuseum en met financiële steun van sponsoren zijn de ramen inmiddels gerestaureerd. Delen ervan werden in 2005 in Den Haag getoond.
.

Glas-in-lood-ramen gebouw GGD, Amsterdam, JvH, foto GGD Amsterdam

Jacoba’s vormentaal wordt steeds abstracter. Ook hier weer zeilbootmotieven. Omdat het GGD-gebouw van zichzelf licht en helder was werd Jacoba niet gehinderd bij de keuze van haar kleuren.

.
Eerbetoon

Jacoba van Heemskerck

.
.
.
.
Jacoba van Heemskerck stierf op 47-jarige leeftijd, op een moment dat zij zich aan het ontwikkelen was tot één van de belangrijkste abstract werkende, moderne kunstenaars van Nederland. Enkele jaren geleden hield ik over Jacoba van Heemskerck een lezing in de voormalige woon- en werkplaats van glaskunstenaar Joep Nicolas, vandaag een galerie voor glaskunst in Roermond. Met het essay, de lezing en deze bijdrage op mijn schrijfblog wil ik de veel te jong gestorven kunstenares Jacoba van Heemskerck de eer betuigen die haar ongetwijfeld toekomt.

.

Bij bovengenoemde tentoonstelling verscheen de monografie Jacoba van Heemskerck 1876-1923, schilderes uit roeping, ISBN 9040090645.

.
©Teksten en tekstbewerking: Ingrid van den Bergh
© Afbeeldingen: het merendeel ter beschikking gesteld door het Haags Gemeentemuseum.

Geraadpleegde literatuur en bronnen zijn te vinden in het essay op website dekunsten.

——————————————————————————————————
De links naar de aparte deeltjes:
– Komplete artikel Jacoba van Heemskerck (1876-1923), Schilderes van doek naar glas 001
– Deel 002

–(wordt vervolgd)

..